Сақина

Сақина тұйық шеңбер ретінде тұтастық пен бірлікті білдіреді. Бұл түркілер арасындағы жүзік («жүз» зат есімінен және «ік» аффиксінен құралған) атауымен де расталады. «Жүзік» және «жүз» сөздерінің этимологиясын лингвист Е.Н. Жанпейісов  бірқатар материалдарды талдау негізінде рулық бірлестіктің ең жоғарғы сатысын белгілеуге көтереді.

Түркі мәдениетінде әйелдер мен ерлер сақиналарының әртүрлі түрлері мен пішіндері болған. Әйелдердің сақина тағуы міндетті болды, өйткені олар күшті тұмар деп саналды. Күміс сақинасыз дайындалған тағам «таза емес» деп саналды. Этнографтар сақиналар әйелдің белгілі бір тайпалық бірлестікке жататынын білдіретінін, иесінің жасын және оның мүліктік жағдайын көрсететінін атап көрсетеді.

Қазақ сақиналарының алуан түрлі топтамасында «құс тұмсық» және «құдағи жүзік» нышандық тұрғыда қаныққан болып табылады. Біріншісі қыздарға тән зергерлік бұйымдар санатына жатады. Этнографиялық деректерге сүйенсек, бойжеткеннің оны тағуы басының бос (тұрмысқа шықпаған) екенін білдірген. Өздеріңіз білетіндей, түркі мәдениетіндегі құс еркіндіктің ең көне нышаны болып табылады, сонымен қатар бұл сақинаның дизайны Ұмай немесе Хумаюн әйел құсының бейне-нышанынан бастау алуы мүмкін. Зерттеуші Т.А. Қышқашбаев «құс тұмсығы бейнеленген сақиналарда өркендеу идеялары көрініс табады, өйткені құс қазақ мәдениетіндегі бостандық, бақыт идеяларын бейнелейді, жақсылық күштерін білдіреді. Мұндай жүзік жорыққа аттанған жігітке берілгенде бәрі оның аман-есен елге оралу мәнін түсінетін».

Қыздар сақиналарының түрлері оларды тағу ережелерін де белгіледі: бір түрін тек ортаңғы саусаққа (ата-анасынан айырылған қызға), екіншісін шылдыр шүмек саусаққа тағуға болатын. Әйелдерге ортаңғы саусаққа сақина тағуға қатаң тыйым салынды, әйтпесе, наным-сенім бойынша, туыстарының бірі қайтыс болады.

Халық арасында «құдағи жүзік» деп аталатын сақина екі саусаққа тағылатын үлкен бұйым болып табылады. Оны әдетте қалыңдықтың ата-анасы қыздарының болашақ қайын енесіне берді және ол екі бастаудың, екі отбасының және екі рудың бірлігін білдірді. Хакастарда да «чустук» деп аталатын үлкен құдағи жүзіктер болған.

Ерлердің субмәдениетінде жүзіктер прагматикалық және мәртебелік сипаттағы функцияларды атқарды. Мысалы, садақшы жауынгерлер жебені тартқан кезде қолын жіп қажамас үшін оларды бас бармағына тағып жүрді. Қазақтарда «тамшы тәрізді пішін билеуші элитаны сипаттаса, қасиетті тап – қожалар – дөңгелек пішінді жүзік-мөр, ақсақалдар мен батырлар саусақтарына сопақ, алмұрт тәрізді және төртбұрышты жүзіктер таққан». Түрікмендер арасында жүзіктерді белгілі бір (киелі кеңістікке байланысты) қызметпен байланысты ер адамдар – шаштараздар, қасапшылар және мәйіт жуушылар таққан.

 Самайлық әшекейлер / шекелік

Археология дәлелдегендей, самайлық әшекейлер әртүрлі вариацияларда бүкіл Еуразияға таралған әйелдер зергерлік бұйымдарының ең көне түрлерінің бірі болып табылады. Олар металдан, моншақтардан немесе олардың комбинацияларынан жасалуы мүмкін. Қазақтың самайлық салпыншақтары бірнеше бөліктен тұратын тігінен  созылған бұйым болып табылады. Шекеліктер үшбұрыш, ромб, жүрек пішінді, гүл жапырақшалары және тізбекті байланыс жасайтын басқа тілімшелер түрінде болады. Олар бас киімге немесе қыздың шашына бекітіледі.
Шекеліктер көп жағдайда қыз жасауының құрамына кіреді. Кейбір мамандар самайлық салпыншақтар құлақ бұйымдарының қорғаныс функциясын қайталайды деп санайды. Мысалы, хакас әшекейлерінде маржан моншақтары, күміс тиындар болды және жібек шашақтармен безендірілді.
Маржан моншақтарында көне түркілердің түсінігі бойынша Ұмай Құдайы бала ұрықтарының жанын сақтаған. Бұл олардың қарақалпақ және қазақ сәукелелерінің декорындағы көптігін түсіндіреді. Шамасы, түркі шекеліктерінің вертикалды пішіні мәңгілік жеміс беретін және гүлдеп тұратын Бәйтерек тұжырымдамасын бейнелейді.
Ал маңдай (қазақша шеке) халық мәдениетінде өте осал тұс болып саналды, сондықтан олардың әшекей-тұмарына ерекше құрметпен қарады. Жалпы, маңдай сүйегінің киелі маңызын қазақтың «шекеге шақыру» дәстүрінен көреміз, оның мәні үлкендерге, әдетте ата-ананың замандастарына құрметпен қарап, олардың батасын алуда жатыр.

Шолпы/шашбау

Дәстүрлі мәдениетте шаш сиқырлы күшке ие болды: өмір сүру ұзақтығы мен бақыт туралы түсініктер онымен байланысты болды, сондықтан оларды «қорғау» зергерлік бұйымдар – «шолпы» немесе «шашбау» көмегімен жүзеге асырылды. Олар саны міндетті түрде тақ, яғни үш, бес, жеті болып келетін бір-біріне қадалған, жұқа шілтерлі өрнекпен және тиындармен безендірілген металл медальондар түріндегі салпыншақтар болып табылады. Сондай-ақ, сырғалар сияқты, қыздардың шолпылары декордың байлығымен ерекшеленбеді, бірақ тұрмысқа шығатын бойжеткен өзінің ерекше мәртебесін көрсететін сәнді шолпылар таққан.
Шолпылар шашпен бірге өрілді және қозғалған кезде әуезді дыбыс шығарған. Дәстүрлі наным-сенімдерге сәйкес, шолпылардың дыбысы иесін зұлым рухтардан қорғайды. Тұрмысқа шыққаннан кейін шолпылар әдетте бір жыл ғана тағылатын.
Шаш әшекейлерінің тағы бір түрі шашбау, олар ұзын, күрделі, көбінесе екі немесе үш өрімді тоқылған шынжырлар болып табылады. Тиындармен безендірілген шашбау жібек шашақтармен немесе күміс салпыншақтармен аяқталып, бұрымның түбіне бекітіліп, төмен қарай шаштың ұшына дейін түсіп тұрды. Мұндай әшекейлерді қыздар мен жас әйелдер таққан, яғни оларды тағу жастық шақтың ерекше нышаны жастардың артықшылығы болды.