Қазақстанда соңғы жылдары қан айналымы жүйесінің аурулары сырқаттанушылықпен өлім-жітімнің жетекші себептердің бірі болуда. С. Қайырбекова атындағы Ұлттық денсаулық сақтауды дамытуорталығының мәліметтері бойынша 2024жылы қан айналымы жүйесінің ауруларымен сырқаттанушылықтың көрсеткіші 100 мың тұрғынға шаққанда 2702,9 құрады, бұл 2023 жылмен салыстырғанда 3,5%-ға төмен.
Сонымен қатар,жүрек-қан тамырлары аурулары тіпті 30 жасқа дейінгі жастарда жиі кездесетіні туралы жаңашындықты қабылдау қажет.Сонымен қатар, аурулардың себебі егде жастағы адамдармен бірдей – тамырлы атеросклероз.
Кардиологтар қан айналымы ауруларының келесі негізгі қауіп факторларын аңықтайды:
1) дұрыс емес тамақтану және семіздік;
2) жоғары қан қысымы;
3) жүріс-тұрысы аз өмір салты;
4) темекі шегужәнеалкоголь.
Тағамда холестериннің болуы қорқынышты емес. Жұмыртқаны,сүзбені, сары майды біздің ата-бабаларымызда қолданған,бірақ 40жаста инфарктпен сырқаттану жарты ғасыр бұрын ерекше жағдай болып саналды.Бүгінгі таңда трансмайлар біздің тамырларымызға үлкен зиян келтіреді.
Адамның ағасында трансмайлар сіңбейді, олар қанда ұзақ уақыт айналады, қан тамырларының ішкі бетін зақымдайды, «жаман»холестерин деңгейін жоғарылатады (төмен тығыздықтағы липопротеидтер,ТТЛП)және атеросклероздың дамуына әкеледі.
Трансмайлар келесі тағамдарда кездеседі:
- Май және оның туынды өнімдері:маргарин,спрэд,майонез;
- Тұздықтар:кетчуп,ірімшік тұздығы,сұйық түтін және басқалар;
- Тағамдар:попкорн,чипсілер,крекерлер;
- Фаст-фуд өнімдері:гамбургерлер, наггетстер, фри картобы және басқа да қуырылған тағамдар;
- Ет немесе балықтан жасалған мұздатылған жартылай фабрикаттар;
- Кондитерлік өнімдер: тәтті тоқаштар,пиццалар,печенье,вафли,шоколадтар,торттар;
- Балмұздақ;
- Какао,құймақ,кекстер,печенье және басқа тағамдарды пісіруге (дайындауға)арналған дайын қоспалар;
Қуырылған тағамдарда транс майлар майдың жоғары температурада тотығуынан пайда болады(май неғұрлым ұзақ қызса және оның температурасы соғұрлым жоғары болса, транс майлар соғұрлым көп болады).
Темекі шегу және алкоголь сияқты жаман әдеттер қан айналымы жүйесінің қатерлі ісігімен ауруларының дамуында маңызды рөл атқарады.
Алкогольдің церебральды тамырларға әсер етуінің негізгі механизмдері:
- Қысқа мерзімді кеңейту.Этанол уақытша кеңеюді тудырады,бұлқан ағымын арттырады,бірақ бұл әсер люменнің тарылуыментез ауыстырылады.
- Өткізгіштігін арттыру. Алкоголь қабырғалардың өткізгіштігін арттырады, бұл қабынудың дамуын тездетеді, атеросклеротикалық бляшкалардың пайда болуына ықпал етеді.
- Атеросклероздың дамуы.Алкогольді созылмалы тұтыну «жаман»холестерин деңгейін жоғарылатады,бұл қабырғаларда шөгінділердің жиналуына ықпал етеді, стеноз тудырады, қан айналымынбұзады.
- Тромбоз қаупі.Алкогольді ішімдіктер тромбоциттердің агрегациясын арттырады,бұл қан ұйығыштарының пайда болу ықтималдығын, люменнің бітелуін арттырады.
- Когнитивті бұзылулар.Мидың қанмен қамтамасыз етілуіндегі ұзақ мерзімді өзгерістер когнитивті бұзылуларға,деменцияға әкеледі.
Никотиннің әсерінен артериялар тарылып,жүрек екі есе күшпен жұмыс істей бастайды, қанды кіші бөлімнің тамырлары арқылы итереді.Импульс,қысым өседі.Жүрек шамадан тыс жүктеме жағдайында үнемі жұмыс істейді.Тіпті тыныштық жағдайында да, адам жүгірмеуі немесе маңызды шешімдер қабылдамауы керек.Тұрақты темекі шегу іс жүзінде тамырларды үнемі спазм күйінде ұстайды. Физикалық белсенділікке төзімділік нашарлайды. Темекі шегушінің барлық тіндері гипоксиядан зардап шегеді.
Липидтердің жоғары концентрациясы және тамырлардың эндотелий жасушаларының(ішкі қабатының) бұзылуы холестерин бляшкаларының пайда болуына және жарылуына әкеледі.Қан қалыңдайды,ал ұсақ тамырларда қан ұйығыштары пайда болады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша, темекі шегуден қайтыс болу қаупі темекі шегуді тоқтатқаннан кейін төмендей бастайды.Қазіргі заманғы дәлелдеріне сәйкес жүректің ишемиялық ауруынан болатын өлім қаупі темекіні тастағаннан кейін 5 жыл ішінде екі есе азаяды,ал инсульт қаупі 5- 15 жыл ішінде темекі шекпеген адаммен бірдей болады.Тіпті темекі шегуден бас тартқаннан кейін 10 жыл ішінде өкпенің қатерлі ісігінен өлу қаупі 30-50%-ға төмендейді.
Жүріс-тұрысы аз өмір салты тамырлардың күйінеде өте жағымсыз әсер етеді. Денеде жинақталған майлар глюкозамен пайдалы липидтердің бөлінуімен ыдырамайды, яғни тамырлардың қабырғаларына жиналатын «жаман» холестирин басым болады, семіздік,қант диабеті,атеросклероз дамиды.
Мақалада қолданылған материалдар:
— ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің 2025 жылғы 26 ақпандағы сайтындағы мақалалар-17:58 сағ. автор- жетекші кардиолог, медицина ғылымдарының докторы, профессор Айжан Ахметова;
— «Денсаулық және ауру» журналы 2013ж., № 6 (114) Қазақ тамақтану академиясы, авторы — №2 қалалық емхананың дәрігері Б. К. Молдаханова.,
— ДДҰ-ның жаһандық темекі эпидемиясы туралы есебі, 2019 жылы.
Cамат Ахметов,
Жетісу облысы СЭБД басшысының орынбасары
