Импорттық тауар үшін салық немесе кедендік баж төлеген сайын, біз күрделі қаржылық тетікті іске қосамыз. «Жол» немесе «зейнетақы» салықтары туралы аңызға қарамастан, бұл ақшаның нақты мақсатты белгісі жоқ. Олар бірыңғай мемлекеттік бюджетке жиналып, сол жерден өзендер секілді бүкіл елге тарап, өңірлерді нәрлендіреді. Қазақстан мен жас Жетісу облысының мысалында есептердегі дерексіз сандардың нақты инфрақұрылым мен әлеуметтік игіліктерге қалай айналатынын қарастырайық.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ел бюджеті көбіне күн көру қорына ұқсайтын. Кеден бекеттері, әсіресе Қытаймен шекарадағы бекеттер, қазынаға «нақты» ақша құятын аса маңызды күретамырға айналды. Басты басымдық даму емес, негізгі функцияларды қолдау болды: зейнетақы мен бюджет қызметкерлерінің жалақысын төлеу, армияны ұстау. Ірі жобалар сирек жүзеге асырылып, көбіне сыртқы қарыздар есебінен іске асты.
Мұнай бағасының өсуі бәрін өзгертті. 2000 жылы құрылған Ұлттық қор артық кірістерді жинай бастады, бұл салықпен толығатын бюджеттің еркін тыныстауына мүмкіндік берді. Қаражат әлеуметтік сала мен инфрақұрылымға белсендірек бағыттала бастады.
Бұл кезеңдегі шешуші оқиға 2010 жылы Кеден одағына (қазіргі ЕАЭО) кіру болды. Осы сәттен бастап барлық кеден бекеттерінен түсетін импорттық баждар ЕАЭО-ның ортақ қорына құйылады. Сол жерден Қазақстан өзінің бекітілген үлесін алады. Бұл жүйе тауардың ортақ кедендік аумаққа ЕАЭО-ның қай елі арқылы кіргеніне қарамастан, түсімдердің тұрақтылығына кепілдік береді.
2022 жылы Жетісу облысының құрылуы өңірге жаңа серпін берді. Өзінің облыстық бюджеті пайда болды, оған енді облыс аумағында жиналған салықтардың бір бөлігі түседі. Бұл жергілікті билікке өзекті мәселелерді икемдірек шешуге мүмкіндік береді.
Алайда, ең көп қаражатты қажет ететін жобалар бұрынғысынша республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Мысалы, «Талдықорған – Өскемен» стратегиялық тасжолы мен жаһандық транзиттік дәліздің бір бөлігіне айналған «Алматы – Қорғас» автобанын қайта жаңарту сияқты жобалар. Алакөл мен Балқаш көлдеріне апаратын жолдарды жөндеу туристік кластердің дамуына тікелей әсер етеді. «Қорғас – Шығыс қақпасы» АЭА-ның (арнайы экономикалық аймақ) дамуы жұмыс орындарын ашып қана қоймай, республикалық бюджетке қомақты салықтық және кедендік түсімдер әкеледі. Бұл қаражаттың бір бөлігі инфрақұрылымды қаржыландыру арқылы өңірге қайтарылады.
Сонымен қатар, салық және кеден жүйелерін цифрландыру төлемдердің жиналуын арттырып, бюджетке қосымша қаражат түсіруге мүмкіндік берді.
Мемлекеттің салық жүйесі – қан айналым жүйесіне ұқсайды. Төленген әрбір теңге салық немесе кедендік алым – экономиканы нәрлендіретін қан тамшысы. Жас Жетісу облысы үшін бүгінде бұл қаржы ағындарының мол болып, әрбір маңызды нүктеге жетуі, сапалы жолдарға, заманауи мектептерге және абаттандырылған ауылдарға айналуы бұрынғыдан да маңызды. Бұл процесте мемлекет қана емес, сонымен бірге белсенді, бейжай қарамайтын қоғам да шешуші рөл атқарады.
